Τραύμα
Όταν μιλάμε για σωματικό τραύμα είναι συνήθως ξεκάθαρο σε τι αναφερόμαστε. Οποιαδήποτε βλάβη σειστόπου είναι αποτέλεσμα της επενέργειας μιας εξωτερικής δύναμης (πχ μπορεί να οφείλεται σε πτώση, πρόσκρουση, είσοδο ξένου σώματος κλπ). Όταν ξεπεράσει τα όρια του σώματός μας σαν αποτέλεσμα επέρχεται σωματικός τραυματισμός, το δέρμα ανοίγει, οι μύες παθαίνουν θλάση, τα κόκκαλα σπάνε .
Τι συμβαίνει όμως με την ψυχή μας;
Κάθε άνθρωπος, σε κάποια στιγμή της ζωής του, θα έρθει αντιμέτωπος με μία τραυματική εμπειρία. Αυτό συμβαίνει όταν κάποιο γεγονός τον κάνει να νιώσει πως απειλείται η ζωή του από μία εξαιρετικά στρεσογόνο ή σοκαριστική εμπειρία π.χ. από μια φυσική καταστροφή, έως ένα βίαιο ψυχικό ή σωματικό επεισόδιο.
Ο ψυχίατρος Κάρντινερ περιγράφει: «Όταν ένα άτομο κατακλύζεται από τρόμο και αδυναμία,κατακερματίζεται ολόκληρο το οικοδόμημα της συγκροτημένης και συντονισμένης δραστηριότητας». Ενώ το επαναλαμβανόμενο τραύμα όταν συμβαίνει σε ενήλικο άτομο διαβρώνει τη δομή μιας προσωπικότητας που έχει ήδη διαμορφωθεί, στην παιδική ηλικία ταυτόχρονα διαμορφώνει και διαβρώνει την προσωπικότητα. «Οι απωθημένες τραυματικές εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας αποθηκεύονται στο σώμα μας και, παρόλο που παραμένουν ασυνείδητες, εξακολουθούν να επιδρούν επάνω μας, ακόμα και όταν είμαστε ενήλικες» έχει πει η Alice Miller.
Οι τραυματικές εμπειρίες είναι διαφορετικές για τον καθένα από εμάς, επηρεάζουν άλλους λιγότερο και άλλους περισσότερο. Μπορεί να βιώνονται από το κάθε άτομο ξεχωριστά, όπως η σωματική, λεκτική, σεξουαλική κακοποίηση και ο σχολικός εκφοβισμός, η απώλεια αγαπημένων προσώπων, μια χρόνια ή θανατηφόρα ασθένεια ή ακόμα και μια δύσκολη γέννα ή η απώλεια εργασίας. Πολλές τραυματικές εμπειρίες όμως, όπως είναι ένας σεισμός, μια πυρκαγιά ή ένα δυστύχημα, πλήττουν πολλά άτομα ταυτόχρονα και έτσι οι εμπειρίες αυτές βιώνονται ομαδικά.
Ο ίδιος ο Freud, το 1920, έδωσε τον εξής ορισμό για το ψυχικό τραύμα: «… είναι σαν μια ψυχο-ενεργειακή ανισσοροπία, αποτέλεσμα της ρήξης του προστατευτικού φραγμού του ψυχισμού από μία έντονη διέγερση» (Breuer & Freud, 1895, αναφ. στο Οικονομίδου, 2007:79). Στην πορεία, τη συνέδεσε με τη βίωση του «Εγώ» ως ανήμπορου, αβοήθητου και χωρίς δυνατότητα ελέγχου πάνω στην πραγματικότητα, όταν αυτό αντιμετωπίζει εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα που ασκούν υπερβολική πίεση πάνω του. Επεσήμανε επίσης, ότι πέρα από μια εξωτερική απειλή, η οποία μπορεί να δημιουργήσει κάποιο τραύμα, τραυματικές για το άτομο μπορεί να θεωρηθούν και οι απώλειες του αντικειμένου ή της αγάπης, της προστασίας και της φροντίδας των άλλων.
Ας σκεφτούμε ένα κόκκο άμμου ή ένα ξένο σώμα να εισχωρούν σε ένα στρείδι και επειδή δεν μπορεί να το αποβάλλει διαταράσσεται η ισορροπία του και δημιουργείται γύρω από αυτό ένα είδος μόλυνσης που είναι απειλή για όλο το βιολογικό σύστημά του. Για να αμυνθεί το στρείδι χτίζει αλλεπάλληλα στρώματα πέρλας γύρω από τον κόκκο της άμμου. Δημιουργείται έτσι το μαργαριτάρι που εξασφαλίζει την επιβίωση του στρειδιού.
Με παρόμοιο τρόπο αντιδρά και ο ανθρώπινος οργανισμός μετά από μια τραυματική εμπειρία.Όταν μας συμβεί αυτό, τότε κινητοποιούνται όλες μας οι δυνάμεις για να το ξεπεράσουμε. Οι επιλογές που έχουμε εμείς οι άνθρωποι απέναντι σε ένα κίνδυνο είναι: να φύγουμε (flight-αντίδραση φυγής), να μείνουμε και να επιτεθούμε (fight-αντίδραση πάλης), να παγώσουμε, να ακινητοποιηθούμε προκειμένου να έχουμε τις λιγότερες απώλειες (freeze) και να παραδοθούμε .
Το «πάγωμα» ως αντίδραση έχει σκοπό να αποτρέψει την εσωτερική κατάρρευση μπροστά σε ένα κίνδυνο που δεν μπορεί να αποφύγει. Με άλλα λόγια αφού το άτομο δεν μπορεί να προβεί σε πραγματική φυγή, καταφεύγει σε ένα είδος «εσωτερικής φυγής» (vanderKolk, 1994. Όταν παγώσουμε τότε η πληροφορία εγγράφεται κατακερματισμένη (fragmented, fragment= κατακερματισμός), καθώς ο οργανισμός δεν επεξεργάζεται με τον ίδιο τρόπο τα στρεσογόνα/τραυματικά ερεθίσματα με τα ουδέτερα. ). Συγκεκριμένα, η αμυγδαλή που αποτελεί την άμυνα μας στην απειλή είναι υπεύθυνη για να δίνει συναισθηματική ταυτότητα στο ερέθισμα και να το κατατάσσει ανάλογα με τον βαθμό της επικινδυνότητάς του. Εγκλωβίζει την ιδιαίτερα στρεσογόνα εμπειρία, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να περάσει στα γλωσσικά κέντρα του εγκεφάλου, άρα να μην είναι δυνατή η γνωστική της επεξεργασία .
Οι εμπειρίες εγγράφονται και κλειδώνονται ανεξίτηλα στη μνήμη μας. Οι μνήμες μας αποθηκεύονται σε συνειρμικά δίκτυα που αποτελούν τη βάση της αντίληψης, της αντίδρασης, των στάσεων, της αυτοαντίληψης, των χαρακτηριστικών προσωπικότητας, των συμπτωμάτων .
Σύμφωνα με τον Pierre Janet (1889) οι έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις εμποδίζουν την ομαλή ενσωμάτωσή της τραυματικής εμπειρίας στα υπάρχοντα σχήματα μνήμης (van der Kolk, 1994). Οι αναμνήσεις, οι εικόνες και οι αισθήσεις τις οποίες δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε απομονώνονται ψυχικά και σωματικά και προκαλούν «ψυχικά τραύματα». Ο «κατακερματισμός» της τραυματικής εμπειρίας κατά την εγγραφή της εμποδίζει στη συνέχεια την εκούσια ανάκλησή της. Έτσι, το τραυματικό βίωμα λησμονείται, όμως τα συμπτώματα και τα συναισθήματα με τα οποία έχει συνδεθεί, έχουν καταγραφεί στο σώμα (αμυγδαλή) και επανέρχονται συνειρμικά με διάφορες αφορμές (van der Kolk, 1994). Δηλαδή το βίωμα αυτής της τραυματικής εμπειρίας είναι σαν μία ρωγμή, ένα σπάσιμο του εσωτερικού μας κόσμου. Αυτό όμως που δεν συνειδητοποιούμε είναι ότι πολλές φορές έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες στο πώς βιώνουμε τον κόσμο, τον εαυτό μας και τις σχέσεις μας.Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Cozolino (2006) «ότι δε θυμάται το μυαλό, το θυμάται το σώμα με τη μορφή φόβου, πόνου ή φυσικής ασθένειας» .
Το πώς αφομοιώνεται ένα βίωμα (και κατ’ επέκταση ένα τραύμα), περιγράφεται από τη θεωρία του Sperry (1966), σχετικά με τον εγκέφαλο και τα δύο αυτόνομα, αλλά αλληλεξαρτώμενα, μέρη του: τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου μας, που αν και αυτόνομα, συνδέονται έτσι ώστε τελικά ο εγκέφαλος να λειτουργεί ως ένα όλον. Το αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο (αριστερό μέρος του εγκεφάλου) δίνει σχήμα και δομή, μορφοποιεί τον φυσικό και νοητικό μας κόσμο. Είναι η βάση των γνωστικών κατηγοριοποιήσεων και ταξινομήσεων, των εννοιολογικών δομών της γλώσσας, προωθεί τα διαζευκτικά και τα στεγανά. Το δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο (δεξιό μέρος του εγκεφάλου) φτιάχνει σύνολα, εικόνες, αναπαραστάσεις. Εκεί παίρνουν μορφή τα βιώματα μας, χωρίς λόγια (Sperry, 1966) .
Όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε σοκ και τα δύο ημισφαίρια δεν συνεργάζονται επαρκώς, μπλοκάρεται η επικοινωνία τους και κατ’ επέκταση, κλειδώνεται η εμπειρία στο νευρικό μας σύστημα. Είναι ένας βιολογικός μηχανισμός επιβίωσης. Έτσι ένα βίωμα τραυματικής εμπειρίας δεν αφομοιώνεται αν δεν συνεργαστούν τα δύο ημισφαίρια για να το επεξεργαστούν. Μετά από ένα ψυχικό τραύμα δεν μπορούμε να δούμε όλη την «εικόνα», την πραγματική εικόνα και μειώνονται οι ικανότητες για συνολική και συνειδητή καταγραφή αυτού που έχει συμβεί. Τα δύο ημισφαίρια, δείχνουν να μην συνεργάζονται για να διαχειριστούν την συγκεκριμένη ανάμνηση του τραυματικού γεγονότος. Δεν αντιλαμβανόμαστε, ούτε βιώνουμε, την πραγματικότητα στο σύνολο αλλά σε κομμάτια. Τα δύο ημισφαίρια αποσυνδέονται .
Συνεπώς αποθηκεύονται αποσπασματικά τα συναισθήματα και οι σωματικές αισθήσεις. Τη στιγμή που δεχόμαστε το πλήγμα δεν έχουμε άλλη επιλογή. Για να μειωθεί ο πόνος, σφίγγουμε τα δόντια, δεν σκεφτόμαστε. Αμέσως μετά το τραυματικό γεγονός ο καθένας μας αναρωτιέται πώς θα ξαναγίνει ο άνθρωπος που ήταν, ο άνθρωπος που γνώριζε πριν το γεγονός αυτό. Πολλές φορές η ανάμνηση εγκαθίσταται στη μνήμη σαν μια ταφόπλακα στο τέλος μιας ζωής. Το γεγονός αυτό μαζί με την ανάγκη να εξηγούμε τα πράγματα και να καταλαβαίνουμε αυτό που συμβαίνει, μπορεί να δημιουργήσει μια μόνιμη έγνοια: να προσπαθούμε και να αναλώνουμε ενέργεια επιδιώκοντας την οργάνωση μιας καινούργιας ύπαρξης που θα νικήσει το τραύμα της και θα μάθει να ζει διαφορετικά. Οπότε, το τραύμα γίνεται τότε ένας καινούργιος οργανωτής του εγώ – του εαυτού .
Κάποιες φορές δεν θυμόμαστε τι έγινε. Προκειμένου να προστατευθούμε από τις επώδυνες αναμνήσεις και από μια κατάσταση συνεχούς τραυματισμού μεταβαίνουμε σε καταστάσεις αποφυγής, αποσύνδεσης, μερικής ή ολικής αμνησίας εγγράφοντας σε άδηλη (μη δηλωθείσα) μνήμη τις αναμνήσεις αυτές. Αν και φυσιολογική αντίδραση, δυστυχώς δεν είναι ανώδυνη και χωρίς κόστος. Όταν υπάρξει η κατάλληλη αφορμή τα συμβάντα του παρόντος μπορούν να πυροδοτήσουν και να ενεργοποιήσουν εκ νέου αρνητικές σκέψεις, συναισθήματα και σωματικές αισθήσεις, που προέρχονται από παλιότερες εμπειρίες και που δεν έχουν πάψει να αποτελούν λόγο αναστάτωσης και ταραχής και… .
Το στρείδι ανοίγει….
Συνέπεια αυτής της διαδικασίας μπορεί να είναι η εκδήλωση μιας μετατραυματικής διαταραχής, κατάθλιψης, φοβίας ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων. Δυσάρεστες σκέψεις, συναισθήματα, σωματικά ή ψυχικά συμπτώματα εμφανίζονται, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες όπου το άτομο θα έρθει σε επαφή με καταστάσεις που του θυμίζουν το δυσάρεστο γεγονός .
Παρατηρείται τότε αδυναμία χαλάρωσης και αρνητική διάθεση, εκρήξεις θυμού και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, κρίσεις φόβου και αποφυγής διαφόρων καταστάσεων, ψυχοσωματικά συμπτώματα. Είναι πιθανόν να συνοδεύεται με ακούσια αναβίωση του τραυματικού γεγονότος(flash back) ή με αποσύνδεση και διάσχιση.
Τα συμπτώματα αυτά, όμως, όσο δυσάρεστα κι αν είναι, μπορεί να αποτελέσουν και την ευκαιρία επούλωσης του ψυχικού τραύματος !
Η αλλαγή, κάθε ουσιαστική αλλαγή, είναι πρωταρχικό θέμα του δεξιού εγκεφαλικού ημισφαιρίου (Waltzlawick, 1986). Δεν επιτυγχάνεται με τη λογική, αλλά με το βίωμα (που συνιστά συγκινησιακά φορτισμένη εμπειρία, που χρειάζεται τη συνεργασία και των δύο ημισφαιρίων!).
Η τραυματοθεραπεία είναι μια μέθοδος που μας βοηθά να ανακαλύψουμε τον εσωτερικό πλούτο του ψυχισμού μας ελευθερώνοντας το παρόν από τον τρόμο του παρελθόντος. Αφομοιώνοντας την τραυματική εμπειρία σε επίπεδο νοητικό-γνωστικό, συναισθηματικό, σωματικό και νευροφυσιολογίας είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τη σημασία των γεγονότων μέσα στο σύστημα μας. Φανταστείτε ένα πάζλ που τα κομμάτια του είναι ανακατεμένα και διάσπαρτα. Σκοπός της θεραπευτικής διαδικασίας είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να ενώσει τα ανακατεμένα κομμάτια του πάζλ της ιστορίας του, παίρνοντας ο ίδιος αυτή την φορά τον έλεγχο. Το ίδιο το τραυματικό γεγονός παραμένει κομμάτι της προσωπικής μας ιστορίας και αποκτά νόημα και θέση μέσα στο θησαυρό των εμπειριών μας. Το παρελθόν δεν καθορίζει πια το παρόν και τις μελλοντικές επιλογές μας. Γινόμαστε ωριμότεροι, πιο πλούσιοι σε δυνατότητες αντίληψης, αίσθησης και δράσης στο παρόν και στο μέλλον .
Η τραυματοθεραπεία με τη μέθοδο EMDR (Eye Movement Desensitization & Reprocessing ή Απευαισθητοποίηση και Επαναπροσαρμογή μέσω οφθαλμικών κινήσεων) έχει διαμορφωθεί ως ένα πρωτόκολλο 8 θεραπευτικών φάσεων που εξαλείφει τα ίχνη του τραύματος στο σώμα, την ψυχή και το νου. Μια υπόθεση που προτείνεται συχνά για τον μηχανισμό δράσης είναι ότι τα αμφίπλευρα ερεθίσματα προσοχής προκαλούν αντίδραση προσανατολισμού (McCulloch & Feldman, 1996) που είναι πιθανό να ενεργοποιεί νευροβιολογικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούν τη μνήμη επεισοδίων και την ενσωμάτωσή τους στη φλοιώδη σημασιολογική μνήμη (Stickgold, 2002).Συνεχείς έρευνες έχουν τεκμηριώσει την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα της μεθόδου, όχι μόνο στην αντιμετώπιση μετατραυματικών διαταραχών, αλλά και σε μια ευρεία γκάμα προβλημάτων, όπως φοβίες, κατάθλιψη, ψυχοσωματικές ενοχλήσεις και χρόνιοι πόνοι, αλλά και στη βελτίωση των επιδόσεων σε αθλητές και ομιλητές .
Τα τελευταία χρόνια η μέθοδος EMDR εφαρμόζεται με επιτυχία σε άτομα με χρόνιες ασθένειες, που έχουν βιώσει σημαντικές απώλειες (π.χ. αγαπημένου προσώπου), με διαταραχές άγχους ή επαγγελματική εξουθένωση, με πρόσφατες τραυματικές εμπειρίες (π.χ. ύστερα από ατύχημα ή από μια τραυματική εμπειρία απώλειας εργασίας), πριν και μετά από χειρουργική επέμβαση, με σοβαρή σωματική ασθένεια, με φοβίες και κρίσεις πανικού (που σχετίζονται με τραύμα), με θέματα αυτοεκτίμησης, με άγχος απόδοσης, με ψυχοσωματικούς πόνους και χρόνιους πόνους, γενικότερα, με εθισμούς, με περιπλεγμένο πένθος .
Η αποτελεσματικότητα της μεθόδου EMDR, ως μέθοδος θεραπευτικής αντιμετώπισης τραυματικών εμπειριών, έχει κατοχυρωθεί από τον Αμερικάνικο Ψυχιατρικό Σύνδεσμο, την Παγκόσμια Εταιρεία Μελετών Τραυματικού Στρες, το Βρετανικό Υπουργείο Υγείας και ανάλογους φορείς δημόσιας υγείας στη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Σουηδία, τη Δανία, την Ιρλανδία και το Ισραήλ .
Έτσι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν δυσκολίες σαν αυτές που προαναφέρθηκαν ή που θέλουν να βελτιώσουν τις επιδόσεις τους έχουν πλέον την επιλογή μιας ουσιαστικής διαδικασίας για την επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν ή την επίτευξη των στόχων τους μέσω της μεθόδου EMDR .
Η μέθοδος EMDR διεξάγεται μόνο από εκπαιδευμένους ειδικούς ψυχικής υγείας (ψυχολόγους, ψυχιάτρους) σε ατομικές ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες και εφαρμόζεται σε ενήλικες, εφήβους και παιδιά.